فقط
يك زمين... (1)
معصومه ابتكار
پنجم ژوئن روز جهاني محيط‌زيست است و شعار جهاني امسال «فقط يك زمين هست»؛ نكته جالب و قابل تامل اينكه شعار امسال يعني ۲۰۲۲ همان شعار كنفرانس جهاني استكهلم به عنوان اولين گردهمايي براي محيط‌زيست در سال ۱۹۷۲ يعني ۵۰ سال پيش است. تكرار شعاري كه تاكيد بر سازگاري و همراهي با طبيعت زمين و اصلاح سبك زندگي براي حفاظت از مهد و تنها مأمن انسان به بيان قرآن كريم دارد، نشان مي‌دهد كه مشكلات جهان در اين زمينه باقي است و تفاوتي حاصل نشده است. جهان همچنان درگير با ابربحران‌هايي مانند تغيير اقليم، نابودي تنوع زيستي، مواد مخرب لايه ازن و مواد آلاينده پايدار است، مانند تبعات موضوع تغيير اقليم كه به شكل گرد و غبار كشورهاي زيادي را تحت تاثير قرار داده و البته آلاينده‌هاي ديگري مانند مايكرو پلاستيك‌ها و نانو پلاستيك‌ها كه به مشكلات اضافه شده است. اگرچه طي ۵۰ سال گذشته تلاش‌هاي زيادي براي مقابله با تخريب‌هاي زيست محيطي صورت گرفت و ما شاهد شكل‌گيري معاهدات مهم كه در سطح بين‌المللي با اجماع و همگرايي جهاني بوديم ولي اين مقابله‌ها تاثير چنداني نداشتند. در واقع ما دو مساله اصلي را در جهان
پيش رو داريم. يكي بحث جنگ، ناامني و ترور كه صلح را مورد تهديد قرار مي‌دهد و تبعات بسيار سنگين براي جوامع دارد، چون امنيت و صلح مقدمه همه تحولات ديگر است و در جوامعي كه درگير اين پديده‌ها بوده‌اند ديده‌ايم كه عملا از فرآيند توسعه عقب افتاده‌اند و دستاوردهاي توسعه براي آنها دست نيافتني شده است...
مانند آنچه در كشورهاي اطراف خودمان كه سال‌ها درگير جنگ بوده‌اند، مشاهده مي‌شود. همچنين اقدامات زورمدارانه يك‌جانبه كه به آن Unilateral coercive sanctions مي‌گويند. اين اقدامات هم مانند جنگ است؛ يك جنگ اقتصادي مثل تحريم‌ها كه اين هم كشورها را به نوعي ويران مي‌كند و آسيب مي‌زند. اينها مسائلي است كه جوامع بشري را تهديد مي‌كند و فرق هم ندارد كه در يمن باشد يا در افغانستان يا اوكراين؛ در قاره آفريقا باشد يا اروپا يا آسيا كه در هر صورت آثار و عوارض آن براي جوامع بشري سنگين بوده و درد و رنج زيادي را تحميل مي‌كند. اما در كنار اينها، تهديد ديگري داريم كه تخريب محيط‌زيست و نابودي طبيعت است. خداوند در قرآن كريم مي‌فرمايد كه زمين را مهد انسان و محل رشد و پرورش و تعالي مادي و معنوي او قرار داده‌ايم. اين در حالي است كه بشريت به شدت در حال آسيب زدن به زمين است. چگونه؟ با بهره‌برداري بيش از ظرفيت زيستي آن؛ يعني از منابع آب و خاك، جنگل‌ها، معادن، تنوع زيستي آن بي‌رويه برداشت و به جاي آن آلودگي‌هاي فراواني را به زمين تحميل كرده‌ايم. مانند آلاينده‌هاي پايداري كه سال‌ها باقي مي‌ماند و به صورت طبيعي تجزيه نمي‌شوند و قدرت خودپالايي آب و هوا را كاهش مي‌دهند. بنابراين شكل‌گيري اجماع جهاني به نام كنوانسيون‌هايي مانند كنوانسيون تغيير اقليم، كنوانسيون تنوع زيستي، كنوانسيون حفظ تالاب‌ها يا رامسر كه ايران بنيانگذار آن بوده، كنوانسيون استكهلم براي مقابله با مواد آلاينده پايدار، كنوانسيون روتردام در مقابله با مخاطرات سموم يا كنوانسيون وين و پروتكل مونترال در برابر تخريب لايه اوزون و كنوانسيون‌هاي ديگر و پروتكل‌هاي مرتبط با آنها مهم است، چراكه همكاري جهاني را مي‌طلبد و مي‌تواند با چندجانبه‌گرايي در مقابل زورگويي قدرت‌هاي زورگو، موازنه‌اي را برقرار كند؛ البته اگر با همكاري كشورها تقويت شوند، اما متاسفانه نتايج اين تلاش‌ها و معاهدات آنچنان كه انتظار مي‌رفت قابل توجه نبوده و از بين همه اينها پروتكل مونترال براي حفظ لايه اوزون موفق‌ترين معاهدات ارزيابي مي‌شد و بقيه جاي بحث و سوال دارد. آنچه در مورد ايران به مناسبت روز جهاني محيط‌زيست مي‌شود گفت، چيست؟ گفتيم كنوانسيون‌هاي جهاني از اين جهت كه يك اجماع جهاني را به وجود مي‌آورند، اراده‌اي مشترك را به نمايش مي‌گذارند و اعلام چندجانبه‌گرايي در برابر اقدامات يك‌جانبه قدرت‌هاي زورگو اتفاق خوبي است كه مي‌توان در چارچوب آن نقش‌آفريني مثبتي داشت، ولي ميزان كارايي و نتيجه و ميزان تاثيرگذاري اين كنوانسيون‌ها در برابر ابربحران‌هاي موجود كه همه دنيا را تحت تاثير قرار داده به هيچ عنوان به اندازه كافي نبوده است.